Mose yanditse ibitabo bitanu bya mbere bya Bibiliya, bisobanura ivuka ry’igihugu cya Isiraheli hashize imyaka ibihumbi. Mose yatangiye kuyobora Abisiraheli (cyangwa Abayahudi) bava mu bucakara muri Egiputa afite ubutumwa bwo gutabara bwitwa Pasika – aho Imana yabohoye Abisiraheli mu buryo bwerekanaga ko yari kuzabohora abantu bose mugihe kizaza. Ariko intego ya Mose’ ntabwo yari iyo kuyobora Abisiraheli gusa ibavana mu bucakara bwo mu Misiri, ahubwo no kubayobora mu buryo bushya bwo kubaho. Nyuma y’iminsi mirongo itanu rero Pasika yakijije Abisiraheli, Mose yabayoboye ku musozi wa Sinayi (cyangwa umusozi wa Horeb) aho bakiriye Amategeko.
None se Mose yabonye amategeko ki? Nubwo Itegeko ryuzuye ryari rirerire, Mose yabanje guhabwa amategeko yihariye y’imyitwarire yanditswe n’Imana ku bisate by’amabuye, azwi nk’Amategeko Icumi ( cyangwa Decalogue ). Ayo Icumi yabaye incamake y’Itegeko – amategeko asabwa mu myifatire imbere y’ayandi yose – kandi ni imbaraga z’Imana zikora kugira ngo zitwemeze kwihana.
Amategeko Icumi
Dore amategeko Icumi, yanditswe n’Imana ku ibuye, hanyuma yandikwa na Mose mu gitabo cya Bibiliya cyo Kuva.
1Imana ivuga aya magambo yose iti 2“Ndi Uwiteka Imana yawe yagukuye mu gihugu cya Egiputa, mu nzu y’uburetwa.3“Ntukagire izindi mana mu maso yanjye.4 “Ntukiremere igishushanyo kibajwe, cyangwa igisa n’ishusho yose iri hejuru mu ijuru, cyangwa hasi ku butaka cyangwa mu mazi yo hepfo y’ubutaka. 5 Ntukabyikubite imbere, ntukabikorere kuko Uwiteka Imana yawe ndi Imana ifuha, mpōra abana gukiranirwa kwa ba se, nkageza ku buzukuruza n’ubuvivi bw’abanyanga, 6nkababarira abankunda bakitondera amategeko yanjye, nkageza ku buzukuruza babo b’ibihe igihumbi.7 “Ntukavugire ubusa izina ry’Uwiteka Imana yawe, kuko Uwiteka atazamubara nk’utacumuye, uvugiye ubusa izina rye.8 “Wibuke kweza umunsi w’isabato. 9 Mu minsi itandatu ujya ukora, abe ari yo ukoreramo imirimo yawe yose, 10ariko uwa karindwi ni wo sabato y’Uwiteka Imana yawe. Ntukagire umurimo wose uwukoraho, wowe ubwawe, cyangwa umuhungu wawe cyangwa umukobwa wawe, cyangwa umugaragu wawe cyangwa umuja wawe, cyangwa itungo ryawe cyangwa umunyamahanga wawe uri iwanyu, 11 kuko iminsi itandatu ari yo Uwiteka yaremeyemo ijuru n’isi n’inyanja n’ibirimo byose, akaruhukira ku wa karindwi. Ni cyo cyatumye Uwiteka aha umugisha umunsi w’isabato, akaweza.12 “Wubahe so na nyoko, kugira ngo uramire mu gihugu Uwiteka Imana yawe iguha. 18.20; Ef 6.2-313 “Ntukice. 18.20; Rom 13.9; Yak 2.1114 “Ntugasambane. 13.9; Yak 2.1115 “Ntukibe.16 “Ntugashinje ibinyoma mugenzi wawe.17 “Ntukifuze inzu ya mugenzi wawe, ntukifuze umugore wa mugenzi wawe, cyangwa umugaragu we cyangwa umuja we, cyangwa inka ye cyangwa indogobe ye, cyangwa ikindi kintu cyose cya mugenzi wawe.”18 Abantu bose bumva za nkuba zikubita, babona ya mirabyo irabya, bumva ijwi rya rya hembe, babona wa musozi ucumba umwotsi, babibonye bahinda imishyitsi, bahagarara kure.
Kuva 20: 1-18
Igipimo cy’amategeko Icumi
Uyu munsi rimwe na rimwe twibagirwa ko aya ari amategeko. Ntabwo ari ibyifuzo. Ntanubwo ari ubujyanama. Ariko ni kangahe tugomba kubahiriza aya mategeko? Ibi biza mbere gato yo gutanga amategeko Icumi
3Mose arazamuka ngo ajye aho Imana iri, Uwiteka ari ku musozi amubwira amutera amagambo ati “Uko abe ari ko ubwira inzu ya Yakobo, ubu butumwa abe ari bwo ubwira Abisirayeli uti 4‘Mwabonye ibyo nagiriye Abanyegiputa, kandi uko naramije mwe amababa nk’ay’ikizu nkabizanira. 5 None nimunyumvira by’ukuri, mukitondera isezerano ryanjye muzambera amaronko, mbatoranije mu mahanga yose kuko isi yose ari
Kuva 19: 3, 5
Ibi byatanzwe nyuma y’amategeko Icumi
7Yenda igitabo cy’isezerano agisomera abantu, baramubwira bati “Ibyo Uwiteka yavuze byose tuzabikora, kandi tuzamwumvira.”
Kuva 24: 7
Reka tubitekerezeho. Rimwe na rimwe mu bizamini by’ishuri, mwarimu yaduhaga ibibazo byinshi (urugero 20) ariko rero akadusaba gusubiza bimwe mubibazo gusa. Twashoboraga, nk’urugero, guhitamo ibibazo 15 byose kuri 20 dushobora gusubiza. Buri munyeshuri yatoraga ibibazo 15 yahisemo gusubiza. Muri ubu buryo, mwarimu yabaga yorohereje ikizamini.
Abantu benshi bafata amategeko Icumi kimwe. Batekereza ko Imana, nyuma yo gutanga amategeko Icumi, yashakaga kuvuga, “ Gerageza bitandatu wahisemo muri aya mategeko icumi ”. Turatekereza gutya kuko twibwira ko Imana iringaniza ‘ ibikorwa byiza ’ kurwanya ‘ ibikorwa bibi ’. Niba ibikorwa byacu byiziza biruta cyangwa bihagarika Imyumvire yacu mibi noneho turizera ko ibi bihagije kugirango tubone ubutoni bw’Imana cyangwa tubone inzira itujyana mwijuru. Kubera iyo mpamvu, benshi muri twe bagerageza gushaka agaciro k’amadini n’ibikorwa by’amadini nko kujya mu rusengero, mu musigiti cyangwa mu sinagogi, gusenga, kwiyiriza ubusa no guha amafaranga abakene. Ibi bikorwa twizere ko biringaniza ibihe tutumvira amwe mu Mategeko Icumi.
Ariko, muby’ukuri gusoma ku bijyanye n’amategeko Icumi byerekana ko ataribwo buryo yatanzwemo. Abantu bagomba kumvira no kubahiriza amategeko YOSE – igihe cyose. Ingorane ihari kuri ibi nuko benshi bigomeka barwanya amategeko Icumi. Abahakanamana bazwi cyane Christopher Hitchens barwanyije amategeko Icumi kubera iyi mpamvu:
“… noneho haza amategeko ane azwi cyane ariyo abuza kwica, ubusambanyi, ubujura, no kuba umuhamya w’ibinyoma. Hanyuma, hariho kandi kubuza ubwambuzi, kubuza kwifuza umugore w’undi … kwikubira. … Aho kwamagana ibikorwa bibi, hariho gusa interuro yo kwamagana ibitekerezo bidahwitse…. Rero isaba ibidashoboka…. Umuntu ashobora kubuzwa gukora ibikorwa bibi …, ariko kubuza abantu kubitekerezaho ni ukurengera…. Niba koko imana yashakaga ko abantu batagira ibitekerezo nkibi, yari akwiye kwitondera cyane ikarema ibiremwa bitandukanye” Christopher Hitchens. 2007. God is not great: How religion spoils everything.
P.99-100
Kuki Imana yatanze amategeko Icumi?
Gutekereza ko Imana yemera 50% hakiyongereyeho umuhate, cyangwa ko Imana yakoze ikosa mugusaba ibidashoboka ni ukumva nabi intego y’amategeko Icumi. Yatanzwe kugirango adufashe kumenya ikibazo cyacu.
Reka tubyerekane hamwe n’urugero. Dufate ko waguye hasi kandi ukuboko kwawe kukababara- nyamara kandi ukaba utazi neza ibyangiritse imbere. Amagufa yo mu kuboko kwawe yaravunitse cyangwa ntiyavunitse? Ntabwo uzi neza niba bizagenda neza, cyangwa niba ukeneye gusuzumisha kuboko kwawe. Ufata rero X-ray y’ukuboko kwawe kandi ishusho ya X-ray igaragaza ko, yego rwose, niba igufwa ryo mukuboko kwawe ryaravunitse. Ese X-ray ikiza ukuboko kwawe? Ukuboko kwawe se kwaba kumeze neza kubera X-ray? Oya, ukuboko kwawe kuracyavunitse, ariko ubu uzi ko kwavunitse, kandi ko ugomba gushyiramo ubuvuzi kugirango ukire. X-ray ntabwo yakemuye ikibazo, ahubwo yerekannye ikibazo kugirango ubone ubuvuzi bukwiye.
Amategeko agaragaza icyaha
Muri ubwo buryo, amategeko Icumi yatanzwe kugirango ikibazo kiri muri twe kigaragare – icyaha cyacu. Icyaha bivuze mu byukuri ‘ kubura ’ intego Imana idutezeho n’uburyo dufata abandi, twe ubwacu n’Imana. Bibiliya ivuga ko
2Uwiteka yarebye abantu ari mu ijuru,Kugira ngo amenye yuko harimo abanyabwenge,Bashaka Imana.3Bose barayobye, bose bandurijwe hamwe,Nta wukora ibyiza n’umwe.
Zaburi 14: 2-3
Twese dufite iki kibazo cy’icyaha kitugendamo. Ibi birakomeye bihagije kuburyo Imana ivuga ku ‘bikorwa byiza’ ( twizera ko bizahagarika ibyaha byacu ) ko
6Nta wambaza izina ryawe, nta wibatura ngo akugundire kuko watwimye amaso, ukadutsemba uduhoye gukiranirwa kwacu.
Yesaya 64: 6
Gukiranuka kwacu mu bikorwa by’amadini cyangwa gufasha abandi ni nk’‘imyenda yanduye’ ugereranije n’ibyaha byacu.
Ariko aho kumenya ikibazo cyacu dukunda kwigereranya n’abandi (twigereranya n’amahame atari yo), duharanira cyane kubona agaciro k’amadini, cyangwa kureka no kubaho gusa kugirango twishime. Kubw’ibyo Imana yatanze amategeko Icumi kugirango:
20 kuko imbere yayo ari nta muntu uzatsindishirizwa n’imirimo itegetswe n’amategeko, kuko amategeko ari yo amenyekanisha icyaha.
Abaroma 3: 20
Niba dusuzumye ubuzima bwacu tukabugereranya n’amahame y’amategeko Icumi ni nko kureba X-ray yerekana ikibazo cy’imbere. Amategeko Icumi ntabwo ‘yakosora’ ikibazo cyacu, ariko yagaragaza ikibazo neza kugirango twemere umuti Imana yatanze. Aho gukomeza gucumura, Itegeko ridufasha kwisobanura neza.
Impano y’Imana itangirwa mu kwihana
Umuti Imana yatanze ni impano yo kubabarirwa ibyaha binyuze mu rupfu n’izuka rya Yesu Kristo. Ni impano y’ubuzima twahawe gusa niba twizeye cyangwa twizera umurimo wa Kristo.
16 nyamara tumenye yuko umuntu adatsindishirizwa n’imirimo itegetswe n’amategeko, ahubwo atsindishirizwa no kwizera Yesu Kristo. Dore ndetse natwe twizeye Kristo Yesu kugira ngo dutsindishirizwe no kumwizera, bitavuye ku mirimo itegetswe n’amategeko kuko ari nta muntu
Abagalatiya 2:16
Nkuko Aburahamu yari afite ishingiro imbere y’Imana natwe dushobora guhabwa gukiranuka. Ariko bisaba ko twihana. Kwihana bikunze kutumvikana, ariko kwihana bisobanura gusa ‘ guhindura ibitekerezo byacu ’ birimo gutandukana n’icyaha no kugarukira IMana niyompano itanga. Nkuko Bibiliya ibisobanura:
Ihane rero, uhindukire ku Mana, kugirango ibyaha byawe bisibangane, kugirango ibihe byo kugarura ubuyanja biva kuri Nyagasani,
Ibyakozwenintumwa 3:19
Isezerano kuri wowe nanjye nuko twihana, tukagarukira Imana, ko ibyaha byacu bitazabarwa kuri twe kandi tuzakira Ubuzima.
Amategeko Icumi muri Kalendari
Hamwe na Pasika ya mbere no kugeragezwa kwa Aburahamu bishimangira ikimenyetso cy’Imana kuri Gahunda yayo kugirango twizere ko ari Yo rwose, umunsi wihariye igihe amategeko Icumi yahawe Mose nawo werekana ukuza k’Umwuka w’Imana. Ibirori by’ibyumweru by’Abayahudi, cyangwa Shavuot, ugenewe gutanga amategeko Icumi, nabyo bihura n’umunsi nyawo w’Ibyakozwenuntumwa 2 kuri Pentekote igihe Umwuka Wera wamanukaga.
Gutanga amategeko Icumi yerekanywe kubijyanye n’ibirori by’ibyumweru no kuza kwa Roho Mutagatifu kuri Pentekote. Ibirori by’ibyumweru, Amategeko Icumi no Kuza kw’Umwuka byose biri kumunsi umwe.
Nkuko umunsi Umwuka wera yaje kuba mu bantu bihannye waje ku munsi umwe bibuka itangwa ry’amategeko Icumi ni igisubizo cy’Imana kubibazo bya Christopher Hitchens. Imana ishaka ‘kwitondera kurema ubwoko butandukanye’ – bumwe bwubakiye ku Mwuka wayo, kugirango tubone ubushobozi bwo kubaho ukundi. Uguhura kw’igihe cyabyo, na none, ikimenyetso cye cyanditse kuri “gahunda” y’igihe kugirango twizeze neza ko Amategeko na Mwuka wera byombi biva ku Mana.